Ημέρα μνήμης  αφιερωμένη στους αγώνες των γυναικών για τη χειραφέτηση τους και τη διεκδίκηση ίσων δικαιωμάτων με τους άνδρες  στο μεροκάματο, στη δουλειά, στη μόρφωση , στην οικογένεια, στην κοινωνία.

Κι όσο κι αν αυτό  στον 21^ο αιώνα πλέον φαντάζει αναχρονιστικό  και παράταιρο,  οι γυναίκες  για αιώνες θεωρούνταν  κατώτερα  όντα , τα οποία οι ανδροκρατούμενες  κοινωνίες  μεταχειρίζονταν  περισσότερο  ως αντικείμενα παρά  ως άτομα με ικανότητες και προσωπικότητα.

Στη χώρα μας,  σήμερα  οι γυναίκες έχουν ανέλθει στα ύπατα αξιώματα της κοινωνικής και πολιτικής  ιεραρχίας, μόλις πέρυσι (2020)  αποκτήσαμε την πρώτη γυναίκα πρόεδρο στο ύπατο πολιτειακό αξίωμα , την  προεδρία της Ελληνικής Δημοκρατίας,, την κ. Κατερίνα Σακελλαροπούλου  και μόλις φέτος μια άλλη σιδερά κυρία, πρώην Επίτροπος στην  Ευρωπαϊκή  Επιτροπή , η συμπατριώτισσα  μας  Άννα Διαμαντοπούλου έφτασε  στην τελική τετράδα των υποψηφίων για τη διεκδίκηση της θέσης του Γ.Γ. του ΟΟΣΑ (Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης).  Δεν θ’ αργήσει πιστεύω  να πέσει και το τελευταίο κάστρο , αυτό της  Πρωθυπουργίας, κατακτημένο  από γυναίκα!

Τεράστιο  άλμα έγινε μέσα σε 65 χρόνια στην κατεύθυνση  της χειραφέτησης  και της κοινωνικής απελευθέρωσης  των γυναικών,  αν σκεφθούμε ότι μόλις το 1956 οι Ελληνίδες απόκτησαν πλήρως το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι.

Δεν ξεχνάμε όμως ότι για να φθάσουμε μέχρις εδώ χρειάστηκαν πολύς δρόμος και πολλοί αγώνες.  Μας φαίνεται μακρινή σήμερα η πρώτη απεργία των εργατριών στις κλωστουφαντουργίεςς και στα  ραφεία του Σικάγου  που πνίγηκε στο αίμα,  στις 8 Μάρτη 1857 και που ήταν η απαρχή του αγώνα για τη χειραφέτηση των γυναικών, όπως και η πρώτη απεργία των υφαντριών της Ελλάδας στα κλωστουφαντουργεία των Αφων Ρετσίνα στις 13 Απριλίου 1892 στον Πειραιά.  Από την Ελληνίδα Καλλιόπη Παρρέν  μέχρι την Αγγλίδα Πανκχερστ  και τις  σουφραζέτες της Αγγλίας και της Γαλλίας που διεκδικούσαν δυναμικά το δικαίωμα ψήφου κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι.

Η χειραφέτηση των γυναικών περνούσε πρώτα μέσα από την οικογενειακή και κοινωνική απελευθέρωση τους και τέτοια δείγματα γυναικών με ανεξάρτητο πνεύμα είχαμε και στην Κοζάνη και μάλιστα προπολεμικά όταν ο πατέρας έπαιζε ακόμα το ρόλο του padre patrone, κληροδοτώντας αυτόν τον  ρόλο μετά το γάμο στον σύζυγο.

Πρόκειται για τις κορυφαίες τραγουδίστριες των Φανών, που έβγαιναν στον  Φανό και έλεγαν τραγούδια στην κορυφή του χορού, πλαισιωμένες πάντα κι από άλλες γυναίκες της γειτονιάς τους τραγουδώντας  μέχρι και μασκαραλίτκα. σε ορισμένες περιπτώσεις.

Είναι ή δεν είναι αυτό δείγμα κοινωνικής απελευθέρωσης  που  αψηφά τους αυστηρούς προπολεμικούς κανόνες  ηθικής της εποχής τους, που επιφύλασσαν  για τις γυναίκες  ρόλους αποκλειστικά μέσα στο σπίτι ή δράσεις μόνο φιλανθρωπίας έξω απ ‘ αυτό;

Αξίζει λοιπόν μέρα που είναι σήμερα να κάνουμε μια σύντομη αναφορά σε’ αυτές τις πρώτες σουφραζέτες της Κοζάνης, που συνειδητά ή ασυνείδητα στις περισσότερες περιπτώσεις  χάραξαν  νέους  ρόλους  στην υπόθεση της γυναικείας χειραφέτησης.

Σ’ αυτές τις  πρωτοπόρες γυναίκες της Κοζάνης ανήκουν κάποιες γυναίκες,  διαφορετικά πρόσωπα  σε κάθε Φανό, οι οποίες  έσπασαν τα κατεστημένα της εποχής τους και έχαιραν της εκτίμησης όχι μόνο των γυναικών της γειτονιάς τους, που τις θεωρούσαν αρχηγοί αδιαμφισβήτητοι  αλλά παραδόξως και των ανδρών!

Ετσι,  ξεκινώντας από το  Φανό της Σκρκας  δυο γυναίκες  άφησαν εποχή  προπολεμικά: η Ματιούκου Λιόγα και η Ειρήνη Τράγια. Η Ματιούκου  Λιόγα  (Γκούση) ήταν  γνωστή σε όλη τη Σκρκα  για τα προξενιά που έκανε, τις λειτουργίες  στα εξωκκλήσια και τα γλέντια που οργάνωνε. Πολλές φορές σαν προξενήτρα συνόδεψε στην εκκλησία το γαμήλιο ζευγάρι κουβαλώντας επικεφαλής της πομπής τα δώρα της νύφης σε κανέστρα. Ήταν γυναίκα του φούρναρη Κώτσιου Λιόγα και αρχηγός του Φανού καθ’ ομολογία όλων. Τραγουδούσε  στην κορφή του χορού μαζί με την Ειρήνη Τράια, τη δεύτερη κορυφαία τραγουδίστρια της Σκρκας. Η Ειρήνη μάλιστα το 1939 είπε πρώτη φορά στο Φανό και το εξής τραγούδι για το Δεσπότη Ιωακείμ.

«-Καλημέρα κυρ Δεσπότη

-Βρε , καλώς την, την κυρά.

-Κυρ δεσπότη, κυρ δεσπότη μια χάρη σου ζητώ. Στείλε μου τον πρώτο διάκο, μόνο μια βραδιά.

-Έρχομαι και μοναχός μου 5-6 βραδιές».

Όταν το άκουσε  αυτό ο Δεσπότης Ιωακείμ, δεν παρεξηγήθηκε καθόλου , ούτε θύμωσε, απεναντίας,  κάλεσε τις γυναίκες στη Μητρόπολη, τις ευχαρίστησε για το τραγούδι και τις  έδωσε για δώρο 3-4 αρνιά , που έψησε όλος ο Φανός την Πρωτομαγιά στον Αη-Λευτέριο.

Στο Φανό Τσουκαλάθκα-Καρακλανάθκα πάλι  (Παύλου Μελά),  πριν  τον Πόλεμο, κυριαρχούσαν τρείς γυναίκες, και οι τρείς  της γειτονιάς: η Αλεξάνδρα Πάπιστα, το γένος Κόκκα, η Κατίνα Βαρδάκα- Καράτζια και η  Φανή Καράτζια. Επικεφαλής και των τριών ήταν η Αλεξάνδρα, αδιαφιλονίκητη αρχηγός όλων.

Διηγούνται διάφορα μπέντια γι’ αυτήν, αποκριάτικα και μη. Στις Απουκρές  έφθανε βέβαια στο ζενίθ της. Γίνονταν στχειό και τις έσκιαζε (τρόμαζε) όλες. Είχε τέτοιον πέρπιρα με τις Αποκριές, αλλά και τόσο βαθειά φιλοσοφία για την ίδια τη ζωή,  που όταν πέθανε η κόρη της, πολύ νέα και αρραβωνιασμένη, πήγε όλη η γειτονιά στο νεκροταφείο για τρισάγιο στα εννιάμερα. Ήταν παραμονές Αποκριάς και έκλαιγαν και μοιρολογούσαν  όλες, όταν  πλησίασε το μνήμα  μια μούτα (κωφάλαλη). Αυτή άρχισε να λέει» «α πάκα, πάκα, πάκα πάκα…..» και να χτυπιέται.  Οι άλλες γυναίκες άρχισαν να γελούν μαζί της και μαζί μ’ αυτές και η μούτα. Η Αλεξάνδρα δεν κρατήθηκε άλλο, όπως κρατούσε στο χέρι τον ταβά με το στάρι, που μόλις είχε αδειάσει, βλέποντας τις γυναίκες να γελούν με τη μούτα, πατάει ένα νταιρέ (ντέφι) κι αυτή με τον ταβά λέγοντας  και το τραγούδι «Η ζωή είναι απ’ τα ψέματα, ένα όνειρο είναι η ζωή».

Τις Απόκριες, η Αλεξάνδρα εκτός των άλλων έλεγε και πολλά ξινέντροπα τραγούδια στο Φανό. Ξεκινούσε  συνήθως το τραγούδι στην κορφή του Φανού επαναλαμβάνοντας  5-6 φορές  την κλασσική αποκριάτικη φράση, που αναφέρει και ο Λεωνίδας  Παπασιώπης στα αποκριάτικα μπέντια του: «Μι πιν η μάνα μ’»  Οι άλλες γυναίκες  συνεννοημένες από πριν,  τη ρωτούσαν κάθε φορά «τι συ πειν η μάνα σ;», χωρίς φυσικά στην αρχή να παίρνουν καμιά απάντηση  μέχρι που στο τέλος τους ξεφούρνιζε : «να σας γαμ……. όλες!» και τότε μόνο αρχινούσε να τραγουδάει τα αποκριάτικα, μασκαραλίτκα κυρίως και μη τραγούδια μέχρι αργά το βράδυ.

Στον  Φανό τ’ Αη Δημήτρη το διάστημα του Μεσοπολέμου  υπήρχαν δυο  γυναίκες, με μοναδική φωνή. Η μια ήταν η Λέγκω  η Καραμούζινα, που το  1938 επί Δημαρχίας Τέρπου, η Επιτροπή τη βράβευσε για το  τραγούδι της. Η Λέγκω  φορούσε πάντα μαύρη φουστανέλα και ήταν η κυρά του Φανού προπολεμικά. Υποστηρίζονταν στην κορφή στο τραγούδι από την γειτόνισσα της, Τσιτσιούλα (Αναστασία) τ’ Βλάχ’. Κι οι δυο οικογένειες αριστερών φρονημάτων χτυπήθηκαν άγρια στην Κατοχή και στον Εμφύλιο με εκτελέσεις, φυλακές,  εξορίες , προσφυγιές  με αποτέλεσμα οι δυο κορυφαίες τραγουδίστριες  να μη βγουν να ξανατραγουδήσουν

Και σε άλλους Φανούς υπήρξαν προπολεμικά αλλά και μετά τον Πόλεμο κορυφαίες τραγουδίστριες που έχαιραν της εκτίμησης όλων των μελών του Φανού όπως : η Αλεξάνδρα της Τζιάτζινας, που ήταν χήρα  και η κυρά Φώτω τ’ Μαλάκη στο Φανό στου Κορατσίνου  το πηγάδι προπολεμικά, ενώ στο Φανό Κεραμαριό και μετά το 1950 στα Μπουντανάθκα η Μαρία Τσιουκάρα, η Θοδώρα Τσιτσέλη και η Φροσύνη Τσιμπέρη.  Μεταπολεμικά επίσης έβγαινε στο Φανό Τσουκαλάθκα-Καρακλαναθκα (Παύλου Μελά)  και  η Περιστέρα Μαντώ.

Ο,τι  λοιπόν σήμερα θεωρούμε αυτονόητο, δεν ήταν το ίδιο παλιά, κάποιες  υπήρξαν πρωτοπόρες  και  γι’ αυτό αξίζουν  μια ιδιαίτερη  αναφορά,   μέρα που είναι σήμερα!

Καλές  Απουκρές  έστω   και  κολοβωμένες……..

Φανή Φτάκα
8, Μάρτη 2021